The “human” behind the healthcare professional

Or in other words… Be my hero!

Μια από τις πλέον σημαντικές σχέσεις που δημιουργούνται στη ζωή μας είναι εκείνη με τους γιατρούς μας, τους νοσηλευτές και τους επιστήμονες στο σύνολο των επαγγελμάτων υγείας.

Μία σχέση που συχνά είναι μονόδρομος, μας φοβίζει και που άλλοτε μας προσφέρει ικανοποίηση ή μας ταλαιπωρεί και μας καταβάλλει. Η πληρότητά της έγκειται στη διάθεση για συνεργασία και στην αμοιβαία προσπάθεια εύρεσης προσεγγίσεων που έχουν τη βάση τους στον ανθρώπινο παράγοντα – κάτι που φυσικά εμπλέκει δυναμικά αμφότερες πλευρές, τόσο τον ασθενή όσο και τον επαγγελματία υγείας.
Οι φωνές δυσαρέσκειας εντείνονται τον τελευταίο καιρό, καθώς η πλειοψηφία των ασθενών δηλώνει αφενός τη δυσαρέσκειά της ως προς την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, ενώ αφετέρου οι επαγγελματίες υγείας εμφανίζονται φανερά καταβεβλημένοι από την έλλειψη αναγνώρισης της προσφοράς τους και συνάμα προβληματισμένοι με την έλλειψη κινήτρων και παροχών στον τομέα της Υγείας. Η αλήθεια είναι πως πρόκειται για δύο πραγματικότητες, η σύγκλιση των οποίων έγκειται στην ερμηνεία της διαφορετικότητας των αντιλήψεων και των προσδοκιών, όπως αυτές διαμορφώνονται μεταξύ ασθενών και επαγγελματιών.
Για παράδειγμα, οι προτεραιότητες των ασθενών εκφράζονται στο να έχουν ένα ειδικό που θα τους ακούει και θα τους παρέχει τις απαραίτητες εξηγήσεις, που θα τους δίνει το χρόνο που χρειάζονται για να ολοκληρώσουν τη συνάντησή τους και που θα μπορούν να προσεγγίσουν άμεσα και χωρίς χρονοβόρες διαδικασίες. Από την άλλη πλευρά, οι σημαντικότερες προτεραιότητες για τους ειδικούς αφορούν στην επίτευξη της εμπλοκής των ασθενών τους στο θεραπευτικό σχήμα και της προσφοράς από μέρους τους της καλύτερης δυνατής φαρμακευτικής κάλυψης. Εντέλει, η διαφορά των αιτημάτων των δύο πλευρών έγκειται στο ότι οι ειδικοί επικεντρώνονται σαφώς στην κάλυψη του τεχνικού τομέα, ενώ για τους ασθενείς το αίτημα αφορά πρωτίστως τον ανθρωπιστικό. Ακόμη λοιπόν κι αν η ασθένεια αναγνωριστεί πίσω από το σύμπτωμα, η ανθρώπινη συμπεριφορά των δύο πλευρών που θα αλληλεπιδράσουν δεν είναι δυνατό να προβλεφθεί και να οριοθετηθεί! Προϋποθέτει τη θέληση και τη διαθεσιμότητα και των δύο πλευρών.

Το πρώτο ερώτημα που τίθεται σχετίζεται εύλογα με το timing διαμόρφωσης της θεραπευτικής σχέσης.

Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, η “σχέση” αυτή μεταξύ των δύο πλευρών οριοθετείται και εξελίσσεται από την πρώτη στιγμή της επαφής. Θα μπορούσαμε να πούμε πολύ απλά ότι η “θεραπευτική σχέση” ξεκινά να υφίσταται από το πρώτο “κλικ”, είτε πρόκειται για τηλεφωνική επικοινωνία είτε για την πρώτη συνάντηση. Στον τομέα δε της μη λεκτικής επικοινωνίας, τα ζωντανότερα παραδείγματα προέρχονται από μελέτες που έγιναν σε παιδιά κι εφήβους που νοσηλεύονταν, για το πώς βλέπουν οι ίδιοι τους θεραπευτές τους. Σε όλες τις περιπτώσεις οι απαντήσεις συνέκλιναν μεταξύ τους, είτε αυτές αφορούσαν στην έναρξη της σχέσης είτε προσδιόριζαν τη συνέχεια αυτής και τη διάρκεια.

Ένα δεύτερο ερώτημα που προκύπτει είναι το αν ο καλός επαγγελματίας υγείας γεννιέται ή γίνεται.

Η αλήθεια είναι ότι τα επαγγέλματα υγείας σήμερα δεν έχουν την αίγλη που είχαν στο παρελθόν, κυρίως λόγω της κρίσης και της σύγχυσης που διέρχεται τα τελευταία χρόνια το σύστημα υγείας. Την τελευταία δεκαετία γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την προσωπικότητα και τις δεξιότητες των επαγγελματιών. Όπως συμβαίνει σε όλα τα επαγγέλματα υγείας, επιδεικνύονται υψηλά ποσοστά παθολογικών καταστάσεων συγκριτικά με το γενικότερο πληθυσμό, κάτι που δικαιολογείται εν μέρει από την ψυχολογική πίεση που υφίστανται οι επαγγελματίες στο κλινικό τους έργο. Η συζήτηση μάλιστα περιστρέφεται γύρω από τη διαπίστωση του αν οι ίδιοι είναι ευτυχισμένοι μέσα από την άσκηση του επαγγέλματός τους, με τα σημερινά δεδομένα, συγκριτικά με το παρελθόν. Με τους όρους λοιπόν του Αριστοτέλη, ο επαγγελματίας υγείας οφείλει να συγκεντρώνει χαρακτηριστικά όπως είναι το ήθος (αξίες) και το πάθος (το ευχάριστο συναίσθημα του ειδικού απέναντι στον ασθενή). Κατά καιρούς επιχειρήθηκε κυρίως για εκπαιδευτικούς σκοπούς η ανάπτυξη μιας λίστας ιδανικών χαρακτηριστικών που είναι καλό να συγκεντρώνουν οι επαγγελματίες για την άσκηση του έργου τους. Κοινός παρονομαστής στις προαναφερθείσες προσπάθειες ήταν η ανάγκη ανθρωπιστικής προσέγγισης και αντιμετώπισης του ασθενούς.

Η πρόκληση λοιπόν εντοπίζεται στη δυνατότητα εκπαίδευσης των επαγγελματιών υγείας στις επικοινωνιακές δεξιότητες και στο πώς θα αναδείξουν πρωτίστως το ανθρώπινο πρόσωπό τους.

Κι εδώ όμως οι απόψεις διίστανται, καθώς ορισμένες θεωρητικές σχολές θεωρούν εφικτή την εκπαίδευση, ενώ άλλες πάλι πρεσβεύουν ότι η άσκηση των επαγγελμάτων υγείας είναι «κλίση κι όχι επιχείρηση».

Οι απόψεις, ωστόσο, γύρω από το θέμα φαίνεται να συγκλίνουν προς τη διαπίστωση ότι οι επικοινωνιακές δεξιότητες και η σχετική κουλτούρα είναι δυνατό να αποτελέσουν αντικείμενο απεριόριστης βελτίωσης.

Η “καλλιέργεια της ανθρώπινης διάστασης” αποτελεί το μεγαλύτερο στοίχημα στο οποίο καλείται να αντεπεξέλθει κάθε επαγγελματίας υγείας. Το να κατέχει ο ειδικός τη δυνατότητα να κατανοεί τον «άλλο», χωρίς να εστιάζει στην ιατρική πληροφορία, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να αποκτήσει η θεραπευτική σχέση υπόσταση, περιεχόμενο και νόημα. Οι ιατρικές σχολές του εξωτερικού επιχειρούν πλέον να ανταποκριθούν στη νέα τάξη πραγμάτων, ενσωματώνοντας στα προγράμματα σπουδών τους τη διδασκαλία και την εξέταση των φοιτητών τους σε θέματα επικοινωνιακών δεξιοτήτων, σε προπτυχιακό επίπεδο. Στην Ελλάδα όμως οι προσπάθειες που γίνονται βρίσκονται ακόμη σε εμβρυϊκή φάση. Το 2005 (Vegni et al) επιχειρείται για πρώτη φορά – από την πλευρά του ειδικού – η κατανόηση της σχέσης που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας τους με τον ασθενή. Απαντώντας σε μία μόνο ερώτηση, που τους φέρνει αντιμέτωπους με το είδος της σχέσης που τους προκαλεί δυσκολία σε καταστάσεις εικονικών θεραπευτικών σεναρίων, προκύπτει πως νιώθουν άβολα κάτω από τρεις συνθήκες:
– όταν καλούνται να φερθούν ανθρώπινα,
– όταν καλούνται να δράσουν ανθρωποκεντρικά,
– όταν καλούνται να αλληλεπιδράσουν με εξωτερικούς παράγοντες, όπως είναι η οικογένεια του ασθενή.

Το άλλοθι ήταν δεδομένο μέχρι πρότινος, καθώς η μη συναισθηματική εμπλοκή των ειδικών στη θεραπευτική διαδικασία αποτελούσε το κυρίαρχο ρεύμα στο χώρο της επαγγελμάτων υγείας.

Το σίγουρο είναι ότι ακόμη και οι ειδικοί όταν βρίσκονται στη θέση του ασθενούς και αντιμετωπίζονται χωρίς ενσυναίσθηση και κατανόηση, εκδηλώνουν συναισθήματα θυμού, αγανάκτησης, ενώ δηλώνουν ότι νιώθουν προδομένοι. Μπορεί επομένως να αλλάξει η ήδη υπάρχουσα νοοτροπία, όταν η τάση αυτή συνδεθεί με την εκπαίδευση που θα λάβουν. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τόσο οι ειδικοί όσο και οι ασθενείς έχουν τις καλές και τις κακές στιγμές τους. Πρωταρχικό στοιχείο στη θεραπεία αποτελεί η κατανόηση της οπτικής του ασθενούς, δηλαδή οι σκέψεις, οι ιδέες, οι ανησυχίες, τα συναισθήματα και οι προσδοκίες του. Οι ικανότητες του επαγγελματία υγείας ως προς την έκφραση ενσυναίσθησης δεν εξαντλούνται μόνο στην ενεργητική ακρόαση, την ενθάρρυνση, αλλά εντοπίζονται κυρίως στη μη λεκτική επικοινωνία. Η έκφραση του προσώπου, η οικειότητα, το άγγιγμα θα αποτελέσουν το κατάλληλο μέσο για την έκφραση ενσυναίσθησης. Προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βιβλία εκείνα, συγγραφείς των οποίων είναι οι ίδιοι οι ασθενείς. Άλλοτε με το να κατέχουν και τους δύο ρόλους, του ειδικού και του ασθενούς, κι άλλοτε δίνοντας απλώς φωνή στον ανθρώπινο πόνο που τους εμπιστεύτηκαν οι συνάνθρωποί τους. Τα συγγράμματα αυτά παρέχουν οδηγίες για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να οριοθετηθεί η δεδομένη επικοινωνιακή ανταλλαγή, έτσι ώστε να μη χαθεί πολύτιμη πληροφορία.

Το στοίχημα που τίθεται πλέον είναι το ακόλουθο:

σήμερα ο ασθενής επισκέπτεται τον ειδικό, όντας ενημερωμένος σχετικά με την περίπτωσή του από το internet. Αυτό ενοχλεί συνήθως τους επαγγελματίες γιατί πιστεύουν ότι αμφισβητείται ο ρόλος τους. Ο χειρισμός του “συναισθηματικού κόσμου” των επαγγελματιών υγείας παραμένει εκτεθειμένος. Το γεγονός αυτό εύλογα μπορεί να οδηγήσει έναν ειδικό που δεν είναι προετοιμασμένος γι αυτή την εξέλιξη στην αμφισβήτηση, την απομόνωση και εντέλει στην ακύρωση του ρόλου του. Πόσο αληθινά αντηχούν τα λόγια του Brody σήμερα: “οι επαγγελματίες υγείας θεωρούνται κινούμενος στόχος”…
Το ζητούμενο επομένως είναι πως για να μπορέσουν οι ειδικοί να αντεπεξέλθουν στο έργο τους και στις προκλήσεις που τίθενται, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη επαναπροσδιορισμού του “ρόλου” τους στο εργασιακό τους περιβάλλον, στις απαιτήσεις και επιθυμίες των ασθενών καθώς επίσης και αναθεώρησης του “ρόλου” τους μέσω της αρχικής τους εκτίμησης για την άσκηση του επαγγέλματος, στοχεύοντας στην εύρεση ανθρώπινου νοήματος στη θεραπευτική σχέση.
“Λένε πως τον παλιό καιρό η Ψυχή είχε σχήμα ανθρώπινο… μα ήταν πολύ μικρή, πιο φευγαλέα από τον σαρκικό εαυτό, κι έτσι περιπλανιόταν κι έβγαινε περίπατο όποτε της άρεσε”
(απόσπασμα από το έργο Middlemarch, Τζωρτζ Έλιοτ, Εκδόσεις Ίνδικτος, 2003, σελ. 730).

Βιβλιογραφική πηγή
Μελπομένη Κουτσοσίμου (2007). Η Πρόκληση του Θεραπευτικού δεσμού. ISBN:978-960-233-180-4. Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Μένη Κουτσοσίμου
Δρ & Μεταδιδάκτωρ στην Ποιότητα Υγείας
gr.linkedin.com/in/melpomenikoutsosimou/